مفهوم مشارکت مستقیم غیرنظامیان در مخاصمه مسلحانه باتاکید بر راهنمای تفسیری کمیته بین المللی صلیب سرخ(2009)

امروزه غیرنظامیان چه به عنوان مجرم و چه در جایگاه قربانی نقش بیش از پیش تعیین کننده ای در نتایج مخاصمات ایفا می کنند. عدم مشروعیت حمله به غیرنظامیان وابسته به رفتار ایشان در مخاصمات است و به اصل مشارکت مستقیم در مخاصمات ارتباط پیدا می کند، که به معنای رفتاری است که چنانچه توسط غیرنظامیان صورت گیرد حمایت از آنان را در مقابل خطرات ناشی از عملیات نظامی معلق می نماید."مشارکت مستقیم" استثنایی بر اصل تفکیک است که بر پایه ی بند 3 ماده 51 پروتکل اول الحاقی و بند 2 ماده 13 پروتکل دوم الحاقی بنا نهاده شده است و مفهومی از دیرباز شناخته شده را در حقوق حاکم بر مخاصمات مسلحانه در خود جای داده است. اما دهه اخیر صحنه مخاصمات پیچیده ای از نظر قواعد بشردوستانه بین المللی ناظر بر جنگ بود چرا که از طرفی اسناد موجود تعریف دقیقی از مفهوم مشارکت مستقیم ارائه نمی دهند و از سوی دیگر حقوق بین الملل، شاهد تحولات عمده در خصوص حضور غیرنظامیان در درگیریهای مسلحانه بوده است. مخاصمات مسلحانه اخیر در بسیاری اوقات صحنه نبرد را به مراکز تجمع غیرنظامیان مبدل نموده است و شرایط مداخله آنان در جریان عملیات نظامی را متحول ساخته است. کمیته بین المللی صلیب سرخ به خاطر همین پیچیدگی ها در تابستان 2009 و پس از حدود شش سال مطالعه در این زمینه به بازبینی و تبیین مفهوم مشارکت مستقیم غیرنظامیان در درگیری های مسلحانه پرداخت و رهنمودهایی در این خصوص ارائه داد. هدف ما از نوشتار حاضر، تبیین و بررسی مفهوم مشارکت مستقیم غیرنظامیان در مخاصمات مسلحانه اعم از داخلی و بین المللی است که چگونگی حمایت از آنان را در جریان مخاصمه تحت تاثیر قرار می دهد. ساماندهی تحقیق به روش دو بخشی است و در ان ابتدا به تفصیل، اصل تفکیک در عرصه ی مخاصمات مسلحانه بین المللی و غیربین المللی را مورد توجه قرار خواهیم داد و قواعد و مقررات ناطر بر آن را بیان خواهیم کرد. سپس مفهوم غیرنظامی و رزمنده را بررسی و با نگاهی به مخاصمات اخیر به تحول نقش غیرنظامیان در این مخاصمات اشاره خواهیم کرد. در ادامه علل و بستر شکل گیری راهنمای تفسیری کمیته بین المللی صلیب سرخ و نقش این نهاد در توسعه حقوق بشردوستانه بین المللی بیان گردیده و پس از آن مفهوم مشارکت مستقیم غیرنظامیان در مخاصمات و عناصر سازنده آن از دیدگاه کمیته بین المللی صلیب سرخ بررسی شده است. سپس شماری از فعالیت ها و اقداماتی که منجر به مشارکت مستقیم می شوند و یا در دایره ی چنین مفهومی نمی گنجند، مطالعه خواهیم کرد. النهایه به جمع بندی مباحث مطروحه پرداخته ایم. در این راستاو با توجه به روند رو به افزایش مشارکت غیرنظامیان در مخاصمات مسلحانه و عدم وجود مرز مشخصی در این رابطه، آن چه که در تببین نظامی یا غیرنظامی بودن افراد درگیر در مخاصمه مسلحانه مهم می نماید، این است که بر سر تعریفی جامع برای مفهوم مشارکت مستقیم توافق شود. چرا که ابهام در مفهوم مشارکت مستقیم منجر به اتخاذ مفاهیم متعدد توسط کشورها و مبتنی بر نیازها، اهداف و توانایی های ایشان گردیده و نهایتا سردرگمی در تشخیص غیرنظامیان از رزمندگان را در پی داشته است. نکته ی حائز اهمیت آن است که برای دستیابی به این مهم باید بر حسن نیت نظامی، رویه کشورها و نگرانی های بشردوستانه متکی بود.واقعیت این است که هدف حقوق بشردوستانه بین المللی، حمایت از غیرنظامیان در عین احترام و اعتقاد به بی طرفی است، اما اگر راهنمای تفسیری اعمال شود، جانبداری بیشتری از غیرنظامیان به عمل آورده است. با این حال باید به خاطر داشته باشیم که دلیل وجودی کمیته بین المللی صلیب سرخ، تضمین حمایت از افراد زنده و حفظ سلامتی جسم و روان قربانیان مخاصمات مسلحانه و دیگر وضعیت های خشونت آمیز و حمایت از ایشان است. تمامی اقدامات این نهاد به جهت تحقق این هدف بنیادین و دست یابی به این کمال مطلوب است. به علاوه در مخاصمات اخیر، غالبا نیروهای مسلح دولت های خارجی به سرزمین دولت دیگر وارد می شوند و چنان چه در قبال گروه های مسلح سازمان یافته ی دولت اخیر، رفتاری مشابه با نیروهای مسلح دولت ها اتخاذ شود، باب ورود صدمه به غیرنظامیان باز شده و در عمل فلسفه ی وجودی کمیته بین المللی صلیب سرخ نادیده گرفته می شود. با توجه به آن چه گفته شد، نباید بر این عقیده بود که شش سال زحمت متخصصین حقوق بشردوستانه بین المللی، به هدر رفته است. اگرچه راهنمای تفسیری از نظر حقوقی لازم الاجرا نیست، می توان امیدوار بود که نتایج و توصیه های مندرج در این راهنما به ویژه با درج در اسناد بین المللی و معاهدات در تضمین حمایت از افرادی که به دلیل عدم مشارکت مستقیم در مخاصمه مستحق چنین حمایتی هستند، نقش موثری ایفا نماید. به نظر می رسد ایجاد در نهایت آنچه دست کم از اتخاذ راهنمای تفسیری حاصل شده است این است که حقوقدانان، امرای جنگی و متخصصین حقوق بشردوستانه، زمان بیشتری صرف شفاف سازی مفاهیمِ هنوز خاکستری این راهنما خواهند کرد؛ خصوصا این که مخاصمات مسلحانه بین المللی و غیربین المللی ادامه دار در این قرن، فرصت را برای مشاهده عملیِ اعمال قواعد راهنمای تفسیری فراهم کرده است.